Vanochtend gaf ik les bij de Volksuniversiteit over het boek Ubuntu van Ramose. Vandaag stond het hoofdstuk over recht en rechtspraak centraal. We hebben er best wel mee gestoeid voordat we er ons een beeld bij konden vormen hoe dat nu in het werk gaat. In het kort: het lijkt erop dat in het beschrijven van de wereld geen gebruik wordt gemaakt van zelfstandige naamwoorden; er is dus geen doener die iets initieert, strikt genomen is er dus ook geen dader. Daarbij is het doel van het recht om het evenwicht dat verstoord is door het misdrijf, te herstellen. Om dit evenwicht te kunnen herstellen is verzoening nodig. Voor mij hangt dit ook samen met berouw en met de gedragsveranderingen dat het niet meer gebeurt.

Al zoekende naar de betekenis kwamen we tot een aantal interessante veranderingen van perspectief. We zijn gewend om een tiener, die verslaafd raakt aan games en/of smartphone, hierop aan te spreken en van die tiener te verwachten dat hij/zij haar probleem oplost en het gedrag verandert, al dan niet met hulp. Je kunt ook heel familie en de vriendenkring erbij betrekken, zonder namen te noemen. Er is een telefoonverslaafde onder ons, wat betekent dat eigenlijk voor onze verhoudingen en ons samenleven? Gezamenlijk kan er gesproken worden over wat het verslavingsgedrag voor alle betrokkenen betekent. Het gaat dan niet om shame and blame, maar om: welke zorgen, problemen en moeilijkheden ontstaan er in de kleine samenleving. Ik herinner mij nu een zakenrelatie waarbij sprake was van een alcoholverslaving, en hoewel er één persoon verslaafd was, bleek voor iedereen in de hele leefomgeving de alcohol een centrale rol te hebben. Maar het was vooral de verslaafde die alle aan de bak moest. Begrip, verzoening en het herstel van het evenwicht, waar alle betrokkenen mede-verwantwoordelijk voor zijn, zorgen ook voor erkenning van ieder individu door het horen van ieders ervaringen en belevingen. Het veroordelen van één individu maakt plaats voor begrip en compassie en een nieuwe vorm van samenleven.

In de gezamenlijke verantwoordelijkheid voor het goed samenleving is het niet meer ieder voor zich, waarbij eenieder verwordt tot lust of last van de ander, maar is het een continu samenspel van zich verhouden tot elkaar op basis van wederzijdse erkenning en compassie.

Nog een voorbeeld: Geweld en seksueel misbruik komen vaak voor in huiselijke kring, waarbij deze kring zich ook uitbreidt met goede vrienden en kennissen. De aangifte en de strafzaak leiden eigenlijk altijd tot het einde van de oorspronkelijke banden en niet zelden spelen er loyaliteitsconflicten. Vaak leidt dit er zelfs toe dat aangiftes niet worden doorgezet. Hierbij speelt heel duidelijk mee dat menselijke relaties nooit alleen maar slecht zijn. Een proces gericht op verzoening en het herstel van het evenwicht zou dan veel beter passen. Zeker wanneer we in ons achterhoofd houden dat veel huiselijk geweld vaak voortkomt uit historie en/of machteloosheid. Hoe verwerpelijk ook de daad, door menigeen wordt de strafzaak als nog veel erger ervaren, zeker wanneer dit het einde betekent van de wederzijdse betrokkenheid die ook wordt gevoelt. Wanneer een proces ertoe in staat is om deze wederzijdse betrokkenheden als uitgangspunt te nemen en tot een nieuw evenwicht te komen waarin slachtoffer erkent wordt en er gezamenlijk gezocht wordt naar een ‘hoe samen verder zonder het geweld’ dan zou dat wel eens voor alle partijen veel beter kunnen uitpakken. En zomaar een paar vrijblijvende gesprekken zijn dan zeker niet afdoende. Er ligt een opdracht op tafel: hoe kunnen we samen op een evenwichtige manier samen verder.

Je zou je ook kunnen afvragen of ons strafrechtsysteem niet te makkelijk is voor de daders. Hoewel ze schuldig bevonden worden en hun straf moeten uitzitten, is het een gebeurtenis waar ze zich emotioneel en als doener aan kunnen onttrekken. In ons strafrecht is de dader geen doener: het is dat overkomt! Wanneer een dader zelf moet bijdragen aan het herstellen van het evenwicht (de verstoorde relaties) dan moet deze persoon ook het boetekleed aantrekken, hij moet letterlijk de gevolgen van zijn daden onder ogen komen en de schade herstellen, het draait hier dan vooral om het herstellen van de relationele en emotionele schade en niet om materiële schade.

Misschien is het wel, jong geleerd is oud gedaan: Wanneer twee kinderen op school ruzie maken dan zegt de leerkracht; geef elkaar de hand en zeg sorry. En zie: het initiatief wordt zo uit beider handen geslagen. Wanneer de leerkracht vraagt: hoe gaan jullie er samen voor zorgen dat er weer rust en evenwicht is onze klas, dan moeten de kinderen zelf aan de bak.

Een dergelijk proces van begrip, verzoening en het herstellen van het verstoorde evenwicht is erop gericht dat je samen kunt verder leven. Dat lijkt me een heel wat beter uitgangspunt voor een samenleving dan een tijdelijke uitsluiting van een dader ter bescherming van die samenleving omdat het evenwicht dan verstoord blijft, de dader komt immers een keertje terug. Hoewel ik mij ook wel realiseer dat het soms niet anders kan. Het vraagt om een wijze mens om de de ene situatie van de andere te onderscheiden.